Odgłosy robaków: zapiski mumii
scenariusz, na podstawie opowiadania
Masahiko Shimady Miira ni naru made, Peter Liechti
reżyseria: Peter Liechti
zdjęcia: Mathias Kälin, Peter Liechti
Szwajcaria 2008
EKSPERYMENTALNY DOKUMENT (GENEZA I CHARAKTER FILMU)
Film Petera Liechti balansuje między dokumentem a filmową fikcją. Nakręcony został na podstawie mini‐powieści współczesnego pisarza japońskiego Masahiko Shimady Aż będę mumią (Miira ni naru made), która z kolei miała źródła w autentycznej historii – o mężczyźnie, zmarłym z głodu w lesie, przy którego bezimiennych zwłokach znaleziono dziennik, prowadzony w ostatnich dniach życia.
Historia ta, szokująca w swej skrajności, ma jednak określone zaplecze kulturowe. Samobójstwo ma w Japonii szczególny wymiar: w przeszłości czyn honorowy i kulturowo sankcjonowany, a zarazem szczególnie okrutne narzędzie społecznej kontroli, współcześnie zaś przede wszystkim smutny sygnał napięć społecznych. W powieści Shimady, wybór śmierci przez zagłodzenie i śmierci niezauważalnej dla innych (w ukryciu) bywał także odczytywany jako przeciwstawienie się kulturze konsumpcji oraz niejako „anty‐przykład” w stosunku do głośnego i publicznego harakiri pisarza Yukio Mishimy w 1970 roku.
W filmie słyszymy większość tekstu Shimady, odczytanego przez narratora zza kadru, choć Liechti skrupulatnie usunął wszelkie wzmianki mogące łączyć bohatera z kulturą japońską. Jak twierdzi reżyser, tym samym film jest dokumentem z odczytania tekstu.
Jednak jego dokumentalny wymiar można rozumieć także na inne sposoby – „inspirowany faktami” film to próba „odegrania” autentycznego doświadczenia umierania i wciągnięcia w to doświadczenie odbiorcy (choć rzecz jasna zarazem nic tu nie jest autentyczne, począwszy od faktu, że ekstremalne, ponad dwumiesięczne doświadczenie bohatera zostało skondensowane do trwającego półtorej godziny audiowizualnego spektaklu).
Z kolei charakter radykalnego eksperymentu „artystyczno‐metafizyczno‐fizjologicznego” ma czyn głównego bohatera: kontemplacja własnej, samobójczej, trwającej dwa miesiące śmierci głodowej – „samobójstwo egzystencjalne” jako „estetyczna kontemplacja odchodzenia” (Por. Stefan Chwin, Samobójstwo jako doświadczenie wyobraźni).
PRZESTRZEŃ
Akcja Odgłosów robaków... Petera Liechti została umieszczona „wszędzie i nigdzie”. Nie znamy nazw, nie wiemy niczego poza tym, co przekazuje nam głos zza kadru: najpierw kobiecy – informujący o znalezieniu w lesie zasuszonego ciała zmarłego z głodu mężczyzny oraz jego dziennika – potem zaś męski, należący do narratora‐bohatera. Sposób podania informacji, mnożący szczegóły a zarazem odmawiający rzeczywistych danych, jest swego rodzaju parodią stylu dokumentalnego.
Bohater słucha muzyki, czyta klasyków zachodniej literatury, rozważa głęboko zakorzenione w kulturze wizje zaświatów (od chrześcijańskich po buddyjskie – a wszystkie wydają się mu, niewierzącemu, równie bliskie i równie odległe zarazem, bardzo silne jest tu rozumienie i odczuwanie metafizyki jako konstrukcji kulturowej), bierze pod uwagę i ostatecznie odrzuca możliwość dojścia czy doczołgania się do pobliskich szlaków, wreszcie – na poły z obawą, na poły z nadzieją – oczekuje w każdej chwili nadejścia kogoś, kto przerwie jego samotną wyprawę ku śmierci.
Las ma w tradycji europejskiej szczególne znaczenie ‐ historycznie to miejsce oddzielone od kultury rozumianej jako ład (wizualny i moralny), miejsce zjawiania się złych duchów, pokus, przechodzenia w zaświaty. W Japonii las także jest przestrzenią ukazywania się istot nieludzkich; ponadto, złą sławą cieszy się las Aokigahara na obrzeżach góry Fuji: bardzo gęsty i trudny w eksploracji, od wielu lat jest celem samobójczych wypraw Japończyków (por. Katarzyna Tórz, Odgłosy robaków – zapiski mumii, recenzja filmu).
Warto jednak, dla kronikarskiej ścisłości, dodać, że scenerią dla opowiadania Shimady nie był las na zboczach Fuji ‐ akcja Aż będę mumią rozgrywa się na wyspie Hokkaido, film zaś został nakręcony w Szwajcarii. W przebitkach widzimy także polskie miasta, które, zdaniem reżysera, świetnie odegrały rolę miejsc anonimowych i nieokreślonych.
Opracowała Matylda Szewczyk
BIBLIOGRAFIA
Stefan Chwin, Samobójstwo jako doświadczenie wyobraźni,Wydawnictwo „TYTUŁ”, Gdańsk 2010
Lisette Gebhardt, „Bis ich zur Mumie werde”. Shimada Masahiko und die Tradition der Verweigerung – japanische Texte und Inszenierungen wider die moderne Gesellschaft, tekst dostępny na stronie: http://www.peterliechti.ch/filme/mummy/download/lisette_gebhardt.pdf, (dostęp: 26.03.2016)
Peter Liechti, Vorgeschichte. Persönlicher Zugang,http://www.peterliechti.ch/page.php?it,0,16,3 (dostęp: 26.03.2016)
Maurice Pinguet, Śmierć z wyboru w Japonii,przeł. M. Kubiak Ho‐Chi, Universitas, Kraków 2007
Matylda Szewczyk, Kilka uwag na pograniczach dokumentów i kulturw: Sztuka w kinie dokumentalnym,red. P. Kwiatkowska, M. Szewczyk, Wydawnictwo Mammal, Warszawa 2016 (premiera w maju 2016; artykuł o filmach Wodne dzieci Aliony van der Horst i oO d g ł o s a c h r o b a k ó w – z a p i s k a c h m u m i i je s t r o z w i n i ę c i e m c z ę ś c i s y g n a l i z o w a n y c h t u w ą t k ó w )
Katarzyna Tórz, Odgłosy robaków – zapiski mumii, reż. Peter Liechti, recenzja filmu, „Dwutygodnik”, pod adresem:http://www.dwutygodnik.com/artykul/1013‐odglosy‐robakow‐zapiski‐mumii‐rez‐peter‐liec hti.html,dostęp 10.01.2016.
Wpis z bloga tofugu.com, zawierający m.in. link do filmu dokumentalnego o lesie Aokigahara,http://www.tofugu.com/2012/07/23/aokigahara‐japans‐haunted‐forest‐of‐death/, dostęp 10.01.2013.
Opowiadanie Shimady online: http://iwp.uiowa.edu/sites/iwp/files/IWP2004_Shimada_Mummy.pdf
Master‐classy Petera Liechti: https://soundcloud.com/scotdoc/podcast‐008 (dostęp: 26.03.2016)